نگاهی به اسباب‌بازی و سرگرمی در قرون اولیه زندگی بشر | بازیچه در تاریخ

هادی دقیق | شهرآرانیوز - به‌یقین برای همه ما چه بزرگ‌سال و چه کم‌سن‌وسال پیش آمده است که در لحظه‌هایی حوصله هیچ کاری نداریم یا اینکه زمان‌هایی را برای سرگرمی انتخاب می‌کنیم. اینجا اهمیت کاری‌نکردن ما را به‌سمت مهیاکردن سرگرمی و بازی می‌برد و گاهی برای بازی‌کردن به اسباب خاصی نیاز است. البته تصور چنین چیزی برای کودکان کمی دشوارتر است؛ آن‌ها لحظه‌های حوصله‌سربر بیشتری دارند و خودشان هم نمی‌توانند برای خودشان سرگرمی ایجاد کنند. همچنین، تأثیر اسباب‌بازی‌ها بر حیطه اجتماعی زندگی کودکان بسیار پررنگ است. به‌نظر چنین مسئله‌ای از ابتدا با انسان بوده و موضوع جدیدی نیست؛ اما آیا اگر در تاریخ بشر به عقب برویم، می‌توانیم شواهدی از اسباب‌بازی و سرگرمی پیدا کنیم؟ ردپای بازی هم مثل بقیه فعالیت‌های اجتماعی، در تاریخ زندگی انسان چندان شفاف نیست، ولی در همین تجسم مه‌آلود هم می‌شود چیز‌هایی دید. به بهانه ۲۰ دسامبر، روز جهانی بازی، کمی تاریخ‌بازی می‌کنیم.

پژوهش‌ها دراین‌زمینه اندک‌اند، ولی ارزشمند. شواهد ما اشیای کمی است که از دل خاک بیرون آمده است؛ همان نماد‌های فرهنگی گذشتگانمان. همچنین، سفرنامه‌ها و زندگی‌نامه‌ها تا حدودی برای ما راهگشا هستند، اما محل این بحث نیستند. همین‌ها نشان می‌دهد شکل بازی‌ها رفته‌رفته تغییر کرده و حتی با شواهدی به‌نسبت محکم از چند قرن گذشته، می‌توان گفت که نوع بازی‌ها و اسباب‌بازی‌ها هم در هر فرهنگ و حتی بین طبقات مختلف یک فرهنگ متفاوت بوده است و این را می‌شود با کمی چشم‌پوشی به دوران‌های قبل‌تر گسترش داد.

اشیای ظریف و کوچکی که از شوش، گیلان، سیلک کاشان و... به‌دست آمده است و از موقعیت مکانی خاصی مثل درون قبر یا معبد کشف نشده‌اند و شواهدی مانند نوشته نیز همراه آن‌ها نیست، ما را مجاب می‌کند که کاربرد آن‌ها را برای دستان کوچک کودکان تعریف کنیم و از این منظر به آن‌ها بنگریم؛ مثل پیکره‌های انسانی و حیوانی سفالی و فلزی و شیشه‌ای، گاری‌های چرخ‌داری از این دست، جغجغه‌ها و قمقمه‌هایی که به‌احتمال شیرمک بوده‌اند.

در چند نمونه از مهر‌های هخامنشی نیز تصویر زنی نشسته و کودکی ایستاده نقش شده است که درحال بازی با پرنده هستند.

گاو کوهان‌دار چهارچرخ مفرغی تپه مارلیک گیلان از ۳۰۰۰ ق. م و نوع سفالی آن از املش مربوط به ۱۰۰۰ ق. م نیز یادآور ماشین‌های اسباب‌بازی امروزی است که کودکان را به تحرک بیشتر وامی‌دارد.

دیگری موشی سفالی در ابعاد تقریبی ۶ در ۸ سانتی‌متر است که از نیشابور یافت شده است و به قرن ۵ ق برمی‌گردد. این‌ها هم شاهدی از پیوند بازی کودکان با طبیعت و به‌احتمال برای شناخت بهتر آن است.

پلاک سیمین کشف‌شده در لرستان متعلق به ششصدهفتصد پیش از میلاد، اشیای سفالی و فلزی ۱۲ سانتی‌متری ازجمله جغجغه متعلق به سه‌چهار هزار پیش از میلاد و آدمک شیشه‌ای دوره ساسانی مکشوفه از شوش نیز هرچند نه به‌یقین، اسباب‌بازی هستند و کارکردی غیر از بازیچه‌بودن برایشان مشخص نیست. تکنیک ساخت و جنس برخی از این اسباب‌بازی‌ها احتمال اشرافی‌بودنشان را تقویت می‌کند؛ یعنی کودکی که مشغول بازیگوشی با این وسایل بوده، احتمالا در خانواده‌ای با سطح اجتماعی بالا متولد شده است.

این‌ها فقط بخشی از اسبابِ بازی است که مختص کودکان است. شواهد مادی ما اندک است و چیزی از وسایل بازی و سرگرمی سنین مختلف نمی‌دانیم؛ چه اینکه همین‌ها نیز به‌احتمال آن‌قدر برای کودکان فراگیر نبوده‌اند و اقشار خاصی از آن‌ها استفاده می‌کرده‌اند. دراین‌میان، اسباب‌بازی‌های ارزان‌تر چوبی و پارچه‌ای هم کم نبوده‌اند که از بین رفته‌اند. روز جهانی بازی سر ما را گرم کرد تا از سرگرمی قدیم بنویسیم. اما امروز در عصری هستیم که فناوری همه‌چیزش را دگرگون کرده است و حتی بازی‌ها و اسبابشان هم تغییر کرده‌اند؛ تنها چیزی که بی‌تغییر مانده، نیاز انسان به‌ویژه کودکان به بازی است. پس بازی‌کردن مهم است، به اسباب و لوازمش بیشتر بیندیشیم.